De Koopman van Venetië is waarschijnlijk Shakespeare meest controversiële werk. De titel slaat op de Joodse bankier Shylock en de comedy wordt rond 1596-1597 gedateerd. Hoewel Shylock een van de beroemdste joden uit de Engelse literatuur is, kwamen in het Engeland van Shakespeare geen joden voor.
Zij waren in 1290 door Koning Edward1 verbannen en keerden pas in 1655 terug, bijna 40 jaar na Shakespeares dood.
Als middelbare scholier kocht ik in de jaren zestig in Arnhem De Koopman in de (mooie) vertaling van Bert Voeten. Ik heb het origineel onlangs herlezen en wat me nu opvalt, is het anti-semitische karakter van het toneelstuk. Daar zijn intussen bibliotheken over vol geschreven en het debat is nooit verstomd. De legitieme vraag is uiteraard of je met de blik van latere tijden het werk mag beoordelen, hetgeen tot op zekere hoogte een academische kwestie is, Shakespeare kende Auschwitz niet, wij wel.
Wat me na al die jaren eigenlijk het meest verbaast is het tijdstip waarop de vertaling van Bert Voeten verscheen: slechts een paar jaar na de Tweede Wereldoorlog. Hij maakte de vertaling voor De Haagse Comedie die met Paul Steenbergen in de rol van Shylock het stuk in het seizoen (1958-59) opvoerde. Steenbergen kreeg daarvoor de Louis d’Or. Het juryrapport: de Koopman van Venetie, ontstaan in een tijd toen ook in Engeland de middeleeuwse anti-semitische tendenties heersten, is op goede gronden allengs onbespeelbaar geworden. Paul Steenbergen heeft echter de moed gehad, tegen de alom bekende creatie van Louis Bouwmeester in de daardoor gevestigde opvatting in te gaan en daarbij een Shylock te creëren, vol waardigheid, moed en wijsheid. Deze creatie heeft de opvoering van het werk gerechtvaardigd”. Een merkwaardige beoordeling omdat Shylock noch bij Shakespeare noch bij Bert Voeten een man vol wijsheid en moed is, maar daarover later meer. Eerst een samenvatting van het plot:
Bassanio, een jonge edelman uit Venetië, leent met behulp van zijn vriend, de scheepsmagnaat, Antonio geld om indruk te kunnen maken op Portia, zijn droomvrouw. Antonio’s kapitaal staat uit op zee, dus deze leent het geld bij de Joodse bankier Shylock. Die heeft echter nog wat te vereffenen met Antonio, en neemt een bijzondere clausule in de overeenkomst op: als Antonio het geld niet terugbetaalt heeft Shylock recht op een pond vlees uit zijn het lichaam.
Bassanio is niet de enige die belangstelling heeft voor de mooie en rijke Portia. Haar overleden vader heeft in al zijn wijsheid drie kistjes gemaakt, een van goud, zilver en lood. In één kistje zit haar portret, en wie dat kistje kiest zal z’n dochter krijgen. Er zijn voor Bassanio vele kapers op de kust die een gok willen wagen. Allen gokken verkeerd, behalve Bassanio die tot onuitsprekelijke vreugde van Portia het juiste kistje van lood met haar portret kiest. Eind goed, al goed? Niet echt!.
Door berichten dat Antonio’s schepen zijn vergaan kan die het geld niet terugbetalen en Shylock maakt zich daadwerkelijk op om een pond vlees uit zijn lichaam snijden, en wel bij zijn hart. Bassanio komt net op tijd om met geld van Portia hem vrij te kunnen kopen: hij biedt het dubbele, driedubbele, zelfs het tienvoudige, maar Shylock accepteert het niet, hij wil wraak. Het gerechtshof vindt Shylock meedogenloos, maar wil geen precedentwerking doorde in de overeenkomst vastgelegde rechten te schenden. Portia, intussen “getrouwd” met Bassanio, verschijnt aan het hof, vermomd als mannelijke rechtsgeleerde, en oordeelt dat Shylock alleen recht heeft op een pond vlees en geen bloed, dus als er toch bloed vloeit komt hij in moeilijkheden. Ook als hij een milligram teveel of te weinig uitsnijdt. Hierop geeft Shylock zich moedeloos gewonnen. Als straf raakt hij het grootste deel van zijn geld kwijt en moet zich tot overmaat van ramp tot het christendom bekeren.
(Zijn dochter Jessica heeft dat al eerder uit vrije wil gedaan).
In De Koopman van Venetië lopen twee verhaallijnen door elkaar: de romance tussen Portia en Bassanio en het contract tussen Antonio en Shylock. De linking pin tussen de beide verhaallijnen is de interessante figuur van Portia. De titel Koopman van Venetië is dan ook enigszins misleidend. Het werk wordt algemeen als een komedie gezien maar er komen ernstige thema’s aan bod: handhaving van de wet versus willekeur, schijn en werkelijkheid, slimme vrouwen en domme mannen, opofferende (homosexuele?) vriendschap en de botsing tussen christelijke waarden en het Jodendom.
Portia is een aantrekkelijke en slimme aristocrate die van aanpakken weet. Haar geliefde Bassanio is een profiteur, die zelfs het leven van zijn vriend in de waagschaal stelt om –straatarm als hij is – een schatrijke jonge vrouw te kunnen trouwen. Portia zegt ergens over hem dat hij een scholar en soldier is maar dat blijkt nergens uit. Wel houdt hij een mooie monoloog over werelds ijdelheid: Ja het uiterlijk is vaak aan het wezen vreemd; steeds wordt de wereld door schijn bedrogen…(act 3, scene 2). De andere centrale figuur, Antonio de ondernemer, is een melancholicus die lijdzaam de ontwikkelingen ondergaat. Hij verafschuwt de woekerpraktijken waarvan hij Shylock beschuldigt en minacht hem. Hij verzinnebeeldt bij uitstek de christelijke waarden/wereld en hij is het die van Shylock eist dat hij zich bekeert.
In Shakespeares wereld zijn de slechteriken de intrigerende persoonlijkheden (in tegenstelling tot de meestal wat fletse tegenpolen): Lady Macbeth, Richard ll, Richard lll, Macbeth zelf, de Koning van Denemarken in Hamlet, om enkelen te noemen. Shylock hoort niet thuis in dit illustere gezelschap. Hij heeft hart noch ziel en is een (anti-semitisch) archetype. De enige keer dat hij zich in menselijke bewoordingen uit is in zijn fameuze monoloog : I am a Jew. Has not a Jew eyes..(act3 scene 1)
Shakespeare voert Shylock op als een niets en iemand ontziende geldwolf, die de christelijke wereld door een joods religieuze bril misprijzend bekijkt. Hij is bankier op de beurs in Venetië en heeft vele vijanden onder de Venetiaanse burgerij, waaronder Antonio, gemaakt. Zij spreken hem vrijwel permanent vol minachtig aan met Jew. Een enkele keer als Shylock. Hij wordt geminacht, bespuugd en bespot. Geld is voor Shylock zaligmakend, maar niet zijn ultieme drijfveer. Hij wordt gedreven door een felle haat tegen het Christendom, gesymboliseerd door de koopman Antonio. Hem eenmaal in zijn macht hebbend, is hij niet te vermurwen en wil dat zijn contract (een pond vlees uit Antonio’s lichaam) tot ontzetting van iedereen stipt nageleefd wordt, ook al wordt hem (via Portia) een fabelachtig bedrag aangeboden om daarvan af te zien. Uiteindelijk dwingt een juridische truc van diezelfde Portia hem op de knieën en moet hij zwaar boeten voor zijn vermetelheid.
De Koopman van Venetië is een vrij saai, controversieel verhaal, maar prachtig om te lezen. Shylock is zoals gezegd een karikatuur en zijn Venetiaanse counterparts fatsoensrakkers. Maar Shakespeare zou Shakespeare niet zijn als er geen prachtige one-liners in zouden staan. Om een paar van zijn allerbekendste te noemen:
• It is no mean happiness to be seated in the mean
( het is meer dan een middelmatig geluk om tot de middelmaat te behoren).
• Fast bind, fast find
(goed opgeborgen, snel gevonden)
• Drones hive not with me
(aan hommels heb ik niets; degenen die niet werken hebben bij mij niets te zoeken)
• Is is a good devine that follows his own instructions
(de beste prediker is hij die zijn eigen vermaningen ter harte neemt)
• I hold the World but as the World: a stage where every man must play a part.
( ik houd de wereld slechts voor wat zij is: een schouwspel waar elk een rol moet spelen).
• Hanging and wiving goes by destiny
(hangen en trouwen worden door ‘t lot bepaald)
• All things that are, are with more spirit chased than enjoyed
(men jaagt de dingen gretiger naar dan ze genoten worden)
Recent Comments